مقدمه
پس از تصادف، مسیر جبران خسارت فقط به تعمیر خودرو ختم نمی‌شود. در پرونده‌های جانی، «محاسبه دیه و ارش» و تعیین درصد تقصیر، سرنوشت دعوای کیفری و دعوای حقوقیِ مطالبه خسارت را رقم می‌زند. این راهنمای کاربردی به زبان ساده تفاوت دیه و ارش، مدارک لازم، روش محاسبه و جایگاه کارشناس رسمی در هر مرحله را توضیح می‌دهد و با مثال‌های عددیِ نمایشی نشان می‌دهد چگونه جمع‌بندی قابل‌دفاع بسازید.
دیه و ارش چیست و چه تفاوتی دارند؟
- دیه: جبران مالیِ تعیین‌شده برای صدماتی که مقدار آن در قانون مشخص است (مثلاً شکستگی‌های معین، ازکارافتادگی‌های شناخته‌شده یا فوت). مبنای همه محاسبات «دیه کامل انسان» در سال جاری است.
- ارش: جبران مالی برای صدماتی که مقدار معین قانونی ندارند و به‌صورت «درصدی از دیه کامل» با نظر کارشناس پزشکی قانونی و مرجع قضایی تعیین می‌شوند.
در دعاوی ناشی از تصادف، دادگاه کیفری برای جنبه عمومی/خصوصی جرم تصمیم می‌گیرد و دادگاه حقوقی می‌تواند برای زیان‌های مازاد (مانند هزینه درمان، ازکارافتادگی شغلی) به استناد نظر کارشناسی حکم بدهد. ستون مشترک هر دو، محاسبه دیه و ارش مستند و دقیق است.
نقش کارشناس رسمی در پرونده‌های کیفری و حقوقی
- تثبیت علت رابطه: پیوند علمی بین حادثه و آسیب (causation) را روشن می‌کند.
- توصیف آسیب‌ها: نوع، شدت، درصد نقص عضو/ازکارافتادگی، مدت درمان و عوارض باقی‌مانده.
- محاسبه دیه و ارش: تبدیل یافته‌های پزشکی به درصدهای قانونی، تفکیک دیه‌های مقدر از ارش و جمع‌بندی نهایی.
- پاسخ به اعتراض‌ها: در هیأت کارشناسی (سه/پنج نفره) از روش و اعداد دفاع یا آن‌ها را اصلاح می‌کند.
مدارک ضروری برای شروع و دفاع مؤثر
- مدارک پزشکی: گواهی اورژانس، پرونده بستری/عمل، رادیولوژی، MRI/CT، نسخه‌ها و فاکتورهای درمان
- مستندات حادثه: گزارش پلیس/کروکی (در صورت وجود)، تصاویر محل، مشخصات خودروها و رانندگان
- سوابق شغلی و درآمد (برای مطالبه مازاد بر دیه مانند خسارت عدم‌النفع در چارچوب‌های قابل‌قبول)
- ابلاغیه‌ها و نظریه‌های اولیه پزشکی قانونی برای پیگیریِ «محاسبه دیه و ارش» در تجدیدنظر
چارچوب محاسبه دیه و ارش (منطق مرحله‌ای)
- شناسایی صدمات: فهرست‌برداری دقیق همه آسیب‌ها (نه فقط آسیب اصلی).
- تفکیک دیه مقدر و ارش: آنچه در قانون عدد ثابت دارد از آنچه ارزیاب تعیین می‌کند جدا شود.
- تعیین درصدها: برای هر آسیب، درصد از «دیه کامل» مشخص می‌شود.
- ترکیب و تجمیع: با رعایت قواعد جمع‌پذیری/عدم تداخل، اعداد نهایی به‌دست می‌آید.
- اعمال شرایط خاص: مانند افزایش یک‌سومِ دیه در «قتل» طی ماه‌های حرام (حکم ویژه قتل؛ درباره صدمات غیرمنتهی به فوت جاری نیست).
- تطبیق با بیمه شخص ثالث: دامنه پوشش، فرانشیزها و سقف‌ها بررسی می‌شود.
جدول نمونه (نمایشی): از آسیب تا درصد
هشدار: درصدهای زیر صرفاً آموزشی‌اند؛ درصد واقعی بر پایه قانون و نظر پزشکی قانونی تعیین می‌شود.
| نوع آسیب | نوع جبران | دامنه درصد نمایشی از دیه کامل | یادداشت کارشناسی |
| شکستگی ساده استخوان بلند بدون کجی | دیه مقدر | ۲–۵٪ | با جوش‌خوردگی کامل، درصد پایین‌تر |
| پارگی عمیق عضله و اسکار دائمی | ارش | ۱–۳٪ | بسته به محل، طول اسکار و اختلال عملکرد |
| آسیب عصب محیطی با اختلال حسی | ارش | ۳–۸٪ | شدت اختلال (حسی/حرکتی) تعیین‌کننده است |
| کاهش دائم دامنه حرکت مفصل | ارش | ۲–۱۰٪ | با ارزیابی فیزیوتراپی/آرتروگرافی تکمیل می‌شود |
| شکستگی متعدد دنده با عارضه | دیه + ارش | ۳–۷٪ | دیه شکستگی + ارش عوارض تنفسی |
| ازکارافتادگی جزئی انگشت | دیه مقدر | ۵–۱۰٪ | متناسب با انگشت و کارکرد شغلی |
مثال عددیِ نمایشی از محاسبه دیه و ارش
فرض کنید «دیه کامل سال» = D (واحد ریال). آسیب‌ها:
- شکستگی ساده ساعد: ۳٪ دیه → 0.03D
- اسکار برجای‌مانده در ساعد: ارش ۲٪ → 0.02D
- محدودیت خفیف چرخش مچ: ارش ۱٪ → 0.01D
جمع نمایشی: ۰.۰۶D. اگر حادثه منجر به فوت نبود، قاعده افزایش یک‌سومِ ماه‌های حرام اعمال نمی‌شود. در صورت نقص عضو مهم، ممکن است درصدها بالاتر رود. این قالب نشان می‌دهد محاسبه دیه و ارش چگونه از یافته‌های پزشکی به رقم مالی می‌رسد.
نکات کلیدی که عدد نهایی را جابه‌جا می‌کند
- جامع‌نگری: overlooked injuries (آسیب‌های نادیده‌مانده) عدد نهایی را کم می‌کند؛ هر علامت را مستند کنید.
- زمان‌بندی معاینه مجدد: برخی عوارض دیرظاهر (مثلاً محدودیت حرکت) در معاینه تکمیلی بهتر سنجیده می‌شوند.
- پیوست‌های تصویری: رادیولوژی و گزارش فنی، دفاع از «محاسبه دیه و ارش» را ساده می‌کند.
- هم‌پوشانی آسیب‌ها: برای جلوگیری از double counting، قواعد عدم‌تداخل رعایت شود.
- شغل و کارکرد: در ارشِ اختلال عملکرد، ماهیت شغل می‌تواند ارزیابی را تحت‌تأثیر قرار دهد (در چارچوب قانون).
نقش هیأت کارشناسی و مسیر اعتراض
- در اختلاف جدی، ارجاع به هیأت کارشناسی (سه/پنج‌نفره) مطالبه شود.
- مبانی موفقیت در اعتراض: خطای فنی در معاینه، نادیده‌گرفتن آسیب، یا ناسازگاری درصد با مستندات تصویری.
- لایحه اعتراض باید عددی و مختصر باشد: «آسیب A → درصد پیشنهادی X با مستندات R/MRI، عدم‌تداخل با آسیب B».
ارتباط با بیمه شخص ثالث
- بیمه تعهدات مشخصی برای دیات و ارش دارد؛ اما هزینه‌های مازاد (مانند بخشی از توانبخشی/ازکارافتادگی شغلی) ممکن است نیازمند مطالبه حقوقی جداگانه باشد.
- ارائه برآورد شفاف و صورت‌حساب‌ها، پذیرش را تسهیل می‌کند.
چک‌لیست آماده‌سازی پرونده
- همه مدارک پزشکی و تصویربرداری به‌روز + خلاصه درمان
- گزارش کارشناسی اولیه + درخواست معاینه تکمیلی در صورت نیاز
- مستندات حادثه و گواهی کار برای ارزیابی کارکرد
- پیش‌نویس عددی «محاسبه دیه و ارش» با تفکیک هر آسیب
پرسش‌های پرتکرار
- آیا ارش سقف دارد؟ ارش به نسبت «دیه کامل» سنجیده می‌شود و بر پایه نظر کارشناسی/پزشکی قانونی تعیین می‌گردد.
- در ماه‌های حرام چه می‌شود؟ افزایش یک‌سوم به «دیه قتل» مربوط است؛ درباره صدمات غیرمنتهی به فوت به همان نسبت‌های عادی عمل می‌شود.
- اگر بعداً عارضه جدید کشف شود؟ می‌توان درخواست ارزیابی تکمیلی داد؛ مدارک تازه ضمیمه شود.
نتیجه‌گیری
زیربنای یک تصمیم منصفانه، «محاسبه دیه و ارش» دقیق، مستند و قابل دفاع است: از شناسایی کامل آسیب‌ها تا تبدیل علمیِ آن‌ها به درصدهای قانونی و جمع‌بندی نهایی. اگر می‌خواهید با کمترین خطا و در کوتاه‌ترین مسیر، عددی عادلانه و قابل استناد به‌دست آورید، وارد سایت مشاوره جامع و آنلاین الوکمک شوید و مستقیم با مشاوران گفتگو کنید تا با توجه به مدارک پزشکی، شرایط حادثه و نسخه جاری قانون، پرونده شما را مرحله‌به‌مرحله برای طرح در مرجع قضایی و مذاکره با بیمه آماده کنند.
برای مطالعه بیشتر درباره موضوعات مرتبط به این مقاله مراجعه کنید:
خرید خودروی تصادفی: گزارش کارشناسی رسمی چه چیزهایی را روشن می‌کند؟
اعتراض به کارشناسی بیمه و هیأت کارشناسی: مدارک لازم و فرآیند تجدیدنظر
کارشناسی تصادف بدون کروکی: آیا امکان‌پذیر است و چگونه دفاع کنیم؟
تعیین خسارت و افت قیمت خودرو با کارشناس رسمی دادگستری: گام‌به‌گام تا دریافت حق
