مقدمه
وقتی اختلاف مالی به مرحله طرح دعوا یا مذاکره جدی می‌رسد، عدد نهایی تنها زمانی پذیرفتنی است که مسیر محاسبه شفاف، قابل ردگیری و مستند باشد. در این راهنما چارچوبی عملی برای «کارشناسی ضرر و زیان» ارائه می‌شود تا بتوانید زیان مستقیم، سود از دست‌رفته و خسارت تأخیر تأدیه را به شکلی استنادپذیر و حرفه‌ای محاسبه کنید.
کارشناسی ضرر و زیان در دعاوی قراردادی و خارج از قرارداد
در دعاوی قراردادی، مبنا بندهای قرارداد و اسناد تحویل/پرداخت است؛ در دعاوی خارج از قرارداد، قواعد عام مسئولیت مدنی و رابطه سببیت نقش پررنگ‌تری دارند. در هر دو حالت، «کارشناسی ضرر و زیان» باید سه محور را تفکیک کند: زیان مستقیم (Direct Loss)، سود از دست‌رفته (Lost Profit) و خسارت زمانی (Time Value).
روش‌های استنادپذیر در کارشناسی ضرر و زیان
- زیان مستقیم: اختلاف بین ارزش تعهد انجام‌شده و وضعیت واقعی (پس از کسر هرگونه نفع کسب‌شده یا جبران).
- سود از دست‌رفته: بر مبنای ظرفیت واقعی و قابل اثبات (Historical Margins، سفارش‌های قطعی از دست رفته)، نه صرف پیش‌بینی خوش‌بینانه.
- خسارت تأخیر تأدیه: بر مبنای فرمول شفاف روزشمار یا دوره‌ای، مطابق توافق طرفین یا قواعد حاکم. در نبود نرخ قراردادی، از نرخ‌های پذیرفته‌شده مرجع استفاده می‌شود.
نکته کلیدی این است که در «کارشناسی ضرر و زیان» هر جزء باید مدرک پشتیبان اختصاصی داشته باشد (فاکتور، قرارداد، گردش بانکی، مراسلات).
گام‌های عملی کارشناسی ضرر و زیان (Workflow)
- تعریف دامنه و پرسش کارشناسی (What/When/How much).
- جمع‌آوری اسناد: قرارداد، الحاقات، فاکتورها، حواله‌ها، صورتحساب بانک، مکاتبات.
- آشتی بانکی و کنترل اسنادی (Bank Reconciliation/Invoice Matching).
- محاسبه زیان مستقیم و تهاترها.
- برآورد سود از دست‌رفته بر پایه داده‌های تاریخی و سفارش‌های قطعی از دست‌رفته.
- اعمال خسارت تأخیر تأدیه با فرمول و دوره‌بندی روشن.
- تست حساسیت (Sensitivity) و ارائه دامنه اطمینان.
- نگارش گزارش مستند و عدد-محور برای مرجع رسیدگی.
جدول فرمول‌ها و ورودی‌های کلیدی
| جزء خسارت | فرمول نمایشی | ورودی‌های لازم | تذکر استنادپذیری |
| زیان مستقیم | زیان مستقیم = ارزش تعهد − ارزش وضعیت واقعی − جبران‌ها | قرارداد، صورت‌جلسه، فاکتور، رسید | هر رقم باید سند اختصاصی داشته باشد |
| سود از دست‌رفته | LP = (حاشیه سود ناخالص تاریخی × ظرفیت ازدست‌رفته) − هزینه‌های اجتناب‌پذیر | گزارش فروش/تولید، سفارش‌های لغوشده | از فرضیات خوش‌بینانه پرهیز شود؛ ظرفیت اثبات‌پذیر باشد |
| خسارت تأخیر تأدیه | D = اصل بدهی × نرخ × (روزهای تأخیر ÷ 365) | اصل بدهی، نرخ قرارداد/مرجع، تقویم | تاریخ مبدأ و انتها دقیق و مستند درج شود |
| ارزش فعلی‌سازی | PV = Σ(جریان نقدی t ÷ (1+r)^t) | نرخ تنزیل، جریان‌های نقدی | برای دوره‌های طولانی، PV گزارش شود |
نمونه محاسبه نمایشی (قابل بومی‌سازی)
فرض کنید تا تاریخ مرجع X:
- ارزش تعهد تأمین خدمت/کالا = 3,200,000,000 تومان
- پرداخت‌های انجام‌شده = 2,450,000,000 تومان
- کسورات و جبران‌ها = 120,000,000 تومان
- ظرفیت فروش از دست‌رفته بر مبنای سفارش‌های قطعی لغوشده = 900,000,000 تومان
- حاشیه سود ناخالص تاریخی = 18٪
- هزینه‌های اجتناب‌پذیر مرتبط با این فروش = 30,000,000 تومان
- نرخ خسارت تأخیر تأدیه (قراردادی) = 18٪ سالانه
- روزهای تأخیر تا تاریخ مرجع = 150 روز
گام ۱: زیان مستقیم = 3,200,000,000 − 2,450,000,000 − 120,000,000 = 630,000,000
گام ۲: سود از دست‌رفته = (0.18 × 900,000,000) − 30,000,000 = 132,000,000
گام ۳: خسارت تأخیر تأدیه = 630,000,000 × 0.18 × (150/365) ≈ 46,575,000
جمع پیشنهادی (پیش از هر تنزیل/تهاتر اضافی) = 808,575,000 تومان
در گزارش نهایی، حساسیت نسبت به تغییر نرخ یا روزهای تأخیر نیز نمایش داده می‌شود.
مدارک طلایی که عدد را قابل دفاع می‌کند
- قرارداد و الحاقات + صورت‌جلسه‌های تحویل/تسلیم
- فاکتورهای تاییدشده و حواله‌های بانکی مهرشده یا دارای شناسه یکتا
- مکاتبات رسمی درباره عدم ایفای تعهد/لغو سفارش
- گزارش فروش و حاشیه سود ماه‌های گذشته (برای سود از دست‌رفته)
- شِمای دوره‌بندی دقیق تأخیر (Timeline) و مبنای انتخاب نرخ
اشتباهات پرتکرار و راه‌حل
- قاطی‌کردن سود از دست‌رفته با زیان مستقیم → هرکدام جدول و سند جداگانه.
- محاسبه خسارت تأخیر بر پایه مبلغ «پس از کسرها» به‌جای «اصل بدهی» → مبنا را شفاف کنید و در صورت تغییر، توضیح دهید.
- ادعاهای ظرفیت فروش بدون سند → فقط بر سفارش‌های قطعی یا سوابق فروش متکی شوید.
- بی‌توجهی به تهاترها/پرداخت‌های بعدی → آشتی بانکی را تا روز تنظیم گزارش به‌روزرسانی کنید.
- نداشتن تست حساسیت → یک جدول تغییرات نرخ/روز برای قاضی یا داور اقناع‌کننده است.
جدول تست حساسیت (نمایشی)
| پارامتر | مقدار پایه | سناریو A (نرخ −2٪) | سناریو B (روز +30) |
| خسارت تأخیر تأدیه | 46,575,000 | 41,300,000 | 55,108,000 |
| جمع کل | 808,575,000 | 803,300,000 | 817,108,000 |
پرسش‌های پرتکرار درباره کارشناسی ضرر و زیان
- آیا می‌توان سود از دست‌رفته را بر پایه پیش‌بینی بازار گرفت؟ خیر؛ باید بر داده‌های تاریخی و سفارش‌های قطعی تکیه کند.
- نرخ خسارت تأخیر از کجا می‌آید؟ اول متن قرارداد؛ در نبود آن، از مراجع پذیرفته‌شده و رویه‌های معمول استفاده می‌شود.
- آیا لازم است ارزش فعلی (PV) محاسبه شود؟ برای دوره‌های طولانی یا جریان‌های آتی، بله؛ در «کارشناسی ضرر و زیان» این کار شفافیت عددی ایجاد می‌کند.
- اگر طرف مقابل بخشی را نقداً پرداخته باشد؟ با آشتی بانکی لحاظ می‌شود و از اصل بدهی کسر می‌گردد.
نتیجه‌گیری
محاسبه‌ای که اجزای خسارت را تفکیک، اسناد هر جزء را پیوست و فرمول‌ها را شفاف می‌کند، در مذاکره و دادرسی وزن می‌آورد. اگر می‌خواهید قبل از جلسه، جمع‌بندی عددیِ مستند و قابل دفاع داشته باشید، وارد سایت مشاوره جامع و آنلاین الوکمک شوید و مستقیم با مشاوران گفتگو کنید تا بسته کامل «زیان مستقیم، سود از دست‌رفته و خسارت تأخیر» شما را مطابق اسناد پرونده و استاندارد محاسباتی تدوین کنند.
